Khu mộ Bà Rịa hiện nằm gần chợ Tam Phước, xã Long Điền, TPHCM (trước đây thuộc huyện Long Đất, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu). Công trình được xây dựng trên khuôn viên rộng khoảng 1.800m2, mang đậm kiến trúc truyền thống Nam Bộ giản dị mà trang nghiêm.
Bên ngoài cổng dẫn vào mộ Bà Rịa. Ảnh: Q.H
Toàn khu gồm cổng, tường bao, bia tưởng niệm, điện thờ, ngôi mộ cùng các hạng mục phụ trợ. Cổng vào được thiết kế đơn giản, cách điệu hình ngôi nhà với mái ngói âm dương.
Không gian bên trong điện thờ được bài trí trang nghiêm. Bên trái là cụm tượng điêu khắc tái hiện hình ảnh người dân xưa khai khẩn đất hoang, chặt cây, bắc cầu, chèo thuyền vượt sóng…, gợi lại hành trình mở đất đầy gian khó.
Cụm tượng điêu khắc tái hiện hình ảnh người dân xưa khai khẩn đất hoang, chèo thuyền vượt sóng. Ảnh: Q.H
Bên phải cụm tượng điêu khắc là mộ Bà Rịa, được bao quanh bởi tường đá ong cao chừng 1m. Bia mộ có dáng mái giả ngói âm dương, khắc chữ Hán cùng dòng chữ “Mộ Bà Rịa”.
Bên trong điện thờ Bà Rịa. Ảnh: Q.H
Dấu tích người phụ nữ mở cõi
Theo thông tin ghi tại bia tưởng niệm, Bà Rịa là một người phụ nữ bình thường nhưng có tố chất mạnh mẽ, cương nghị, quyết đoán và có tài quy tụ, chỉ huy cộng đồng. Bà được ghi nhận là người góp công lớn trong việc xây dựng kinh tế hậu phương, tạo dựng làng mạc trù phú, góp phần thể hiện thế mạnh và thanh thế của nhà Nguyễn trong công cuộc mở mang bờ cõi về phương Nam.
Theo truyền ngôn qua nhiều thế hệ và một số văn kiện còn lưu lại từ thời vua Minh Mạng, Bà Rịa là người gốc Phú Yên. Năm 15 tuổi (1680), dưới thời Hiền vương Nguyễn Phúc Tần, bà theo đoàn lưu dân từ dinh Trấn Biên (Phú Yên) vào Nam lập nghiệp.
Vùng đất bà đến khi ấy còn hoang sơ, địa hình phức tạp, đầm lầy lau sậy, thú dữ nhiều. Tại đây, bà bắt tay khai khẩn vùng Đồng Xoài (xã Hòa Long, TP Bà Rịa, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cũ), rồi tiếp tục mở rộng xuống Lữ Khê, Gò Xoài - Phước Liễu (xã Tam An, hợp nhất từ hai xã An Nhất và Tam Phước, Long Điền), sau đó vươn tới Láng Dài, Xuyên Mộc.
Bia tưởng niệm được đặt ngay lối vào cổng, ghi lại lịch sử của Bà Rịa. Ảnh: Q.H
Vào năm Mậu Dần (1698), bà đã huy động dân chúng sửa chữa cầu cống, đường sá bị hư hỏng do bão lũ, giúp đoàn quân của Thống suất Lễ Thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh vượt qua vùng Phước Liễu, góp phần hoàn thành nhiệm vụ kinh lược đất, chia đất Đông Phố, lập dinh Trấn Biên - Đồng Nai.
Bà không rõ họ gì, song với những công trạng đó, bà được Chúa Nguyễn Phúc Chu (1691 - 1752) phong tước Hàm Nghè và ban họ nhà chúa, là Nguyễn Thị Rịa. Cây cầu nối Tam Phước - An Nhất (nơi bà từng khai hoang 300 mẫu ruộng) vì thế được người dân gọi là cầu Bà Nghè.
Bà Rịa sống qua 5 đời chúa Nguyễn, mất năm 1759, thọ 94 tuổi. Suốt đời không chồng con, bà hiến toàn bộ 300 mẫu ruộng khai khẩn được để làm công điền, chia cho người nghèo.
Để tưởng nhớ công đức, người dân lập mộ, dựng bia khắc dòng chữ “Nguyễn Thị Rịa tiên nương” và lập miếu thờ tại xã Tam An, huyện Long Đất, với câu đối tôn vinh: “Bà Rịa anh linh di vạn cổ/Nương nương hiển hách chứng thiên kim”.
Tên gọi Bà Rịa - Vũng Tàu cũng được chọn đặt cho tỉnh mới từ năm 1991 (tách ra từ tỉnh Đồng Nai) và hiện đã sáp nhập vào TPHCM từ ngày 1/7/2025.
Ông Bùi Văn Quý, người hơn 12 năm trông coi mộ Bà Rịa. Ảnh: Q.H
Trao đổi với PV VietNamNet, ông Bùi Văn Quý (69 tuổi, ngụ ấp Phước Hưng, xã Long Điền) - người hơn 12 năm trông coi mộ Bà Rịa chia sẻ, nhiều năm qua, khu di tích luôn được chính quyền địa phương quan tâm tu bổ, giữ gìn khang trang.
“Mỗi năm vào ngày giỗ bà (20/2 âm lịch), người dân địa phương và du khách khắp nơi đều đến dâng hương tưởng niệm, cầu mưa thuận gió hòa, cuộc sống bình an”, ông Quý nói.
Không chỉ mang giá trị tâm linh, mộ Bà Rịa còn là điểm đến văn hóa lịch sử đặc biệt của vùng đất này. Nơi đây giúp thế hệ sau hiểu hơn về hành trình khai mở phương Nam và lòng tri ân của người dân đối với tiền nhân.
Ông Đỗ Phước Trung, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM cho biết, mộ Bà Rịa không chỉ là di tích kiến trúc nghệ thuật mà còn là di tích lịch sử văn hóa, thể hiện ý thức dân gian về truyền thống, về địa danh và một nhân vật huyền thoại có công khai phá, hình thành vùng đất Bà Rịa - Vũng Tàu.
Hình ảnh Bà Rịa đã trở thành một phần bản sắc, gắn bó sâu sắc với đời sống tinh thần của người dân địa phương.
