Thảm họa câu view trên TikTok, YouTube Việt

Giữa tháng 5, video với nội dung "chê con trai đi xe số" gây xôn xao trên hàng loạt nền tảng như YouTube, Facebook, TikTok tại Việt Nam. Phương Nhung, 22 tuổi, đang sống cùng cha mẹ tại Huế, bỗng trở thành tâm điểm chỉ trích vì sự xuất hiện mở đầu trong video gây tranh cãi đó.

"Chỉ sau 1-2 tiếng, hình ảnh tôi tràn ngập các trang mạng xã hội và cả trên trang trường đại học của tôi. Hộp thư nhận hàng trăm tin nhắn chửi bới, đe dọa. Đó là những ngày tôi luôn trong trạng thái căng thẳng, không dám mở điện thoại. Bố mẹ tin tôi, nhưng cũng rất buồn vì con mình bị hại", Nhung kể.

Trong video ngắn là hình ảnh Nhung đeo khẩu trang trả lời phỏng vấn với những câu bình phẩm về người đi xe số. "Âm thanh gốc từ tôi đã bị cắt hoàn toàn và chèn vào một giọng nói mà tôi không biết của ai", cô giải thích. Tuy nhiên, những người xem qua màn hình điện thoại không nhận ra sự cắt ghép đó và cho rằng đó là những phát ngôn của cô.

Đến lúc này, Nhung hiểu đó là chiêu trò câu view, giúp tăng lượt xem cho người làm TikTok kia. Và cô chính là miếng mồi trong kế hoạch đó.

Chiêu câu view của người làm video

Tình trạng dùng chiêu trò lôi kéo người xem trở thành đề tài nóng được trao đổi trước Quốc hội trong tháng 8. "Một số đối tượng tìm mọi cách để nổi tiếng trên mạng xã hội, kể cả việc thực hiện hành vi vi phạm pháp luật, sản xuất các nội dung phản cảm, thiếu tính giáo dục, giả mạo thông tin, kích động bạo lực, bôi nhọ, nói xấu chính quyền", Bộ trưởng Công an Tô Lâm nói và cho biết thời gian qua, mạng xã hội tràn lan các video có nội dung nhảm nhí, giật gân nhằm lôi kéo người xem.

Ba tháng sau ngày video có mặt Nhung lan truyền trên Internet, Hoàng Minh, người quay video nói trên, bị cơ quan chức năng triệu tập. TikToker này trước đó đã thực hiện hàng loạt video, trong đó có clip "chê con trai đi xe số", hay nói "người miền Trung keo kiệt". Các video sử dụng cùng một chiêu thức là cắt ghép, lồng tiếng câu trả lời này với câu hỏi kia nhằm đạt mục đích mà TikToker mong muốn.

"Thật ra mục đích ban đầu khi làm clip là tôi muốn đưa lên những thông tin một chiều chủ quan phiến diện từ bản thân tôi để mọi người tranh luận sôi nổi, phê phán, chỉ trích", Hoàng Minh, chủ kênh TikTok, thừa nhận về cách làm của mình trong một clip "tự thú" sau đó.

Xét riêng về chỉ số, cách của Minh đã có tác dụng. Trên kênh TikTok với gần 30 nghìn lượt theo dõi, phần lớn các video có số lượt xem từ vài chục nghìn đến dưới một triệu. Trong khi đó, video cắt ghép đưa thông tin tiêu cực về người miền Trung có 3,8 triệu lượt xem, hơn 23.000 bình luận và 13.000 lượt chia sẻ. Dù bị xóa, nội dung này vẫn được nhiều người lưu trữ, đăng lại trên các nền tảng khác.

TikToker này bị phạt 10 triệu đồng - mức xử phạt cao nhất của khung, với nhiều tình tiết tăng nặng như: vi phạm nhiều lần; mức độ phát tán thông tin sai sự thật rộng rãi; dư luận lên án, bức xúc.

Không chỉ dừng lại ở chiêu trò trên thế giới ảo, chiêu "câu view", "câu follower" còn gây ảnh hưởng đến cuộc sống của không ít người. Giữa tháng 8, một số người dân tại Đà Nẵng phát hiện ổ khóa của họ bị nhỏ keo khiến không thể mở được. Trên những ổ khóa hỏng là mẩu giấy nhỏ, ghi địa chỉ kênh YouTube và đề nghị mọi người vào đăng ký. Một thiếu niên 16 tuổi sau đó bị bắt và khai đổ keo 502 vào ổ khóa của khoảng 45 nhà dân nhằm gây chú ý và mời theo dõi kênh.

Khi bị phát hiện, kênh YouTube này có 82 lượt đăng ký, mỗi video vài chục lượt xem. Đáng chú ý, thiếu niên này cho biết những hành vi phá hoạt của mình nằm trong một chiến dịch có tính toán.

Trong phần mô tả trên các video, YouTuber này giới thiệu cách thức gây chú ý của mình, với những hành động có thể sẽ làm như: vẽ vào áo thun màu trắng, dán quảng cáo rồi xì hơi xe ôtô, dùng kéo vàng cắt dây mũ bảo hiểm, nhét thư gửi vào chỗ hở chỗ sau lưng quần jean... của người khác để kêu gọi theo dõi kênh.

"Vì câu view, câu like, nhiều người sẵn sàng sản xuất nội dung nhảm nhí, không có tính giáo dục, phản cảm, hay nguy hiểm hơn là nội dung vi phạm pháp luật, thuần phong mỹ tục", ông Lê Quang Tự Do, Phó cục trưởng Phát thanh truyền hình và Thông tin điện tử - Bộ Thông tin và Truyền thông, đánh giá.

Các chỉ số là mục tiêu của nhiều người làm TikTok, YouTuber.

Sự 'tiếp tay' của nền tảng

Một trong những động lực của việc phát tán video tin giả, tin sai sự thật trên không gian mạng, theo Bộ trưởng Công an Tô Lâm, là để "thu hút người dùng tương tác nhằm thu về lợi ích từ việc bán hàng, ủng hộ, tài trợ bằng tiền, lợi ích vật chất".

Hầu hết các mạng xã hội hiện nay đều cung cấp các công cụ kiếm tiền cho người làm nội dung. Ví dụ trên YouTube là đặt quảng cáo trên video, TikTok là đặt các đường link mua hàng trong tài khoản, hoặc thông qua công cụ nhận đóng góp từ người xem. Càng nhiều lượt xem, chủ kênh càng có cơ hội kiếm tiền từ nền tảng, bên cạnh việc có thể trở thành người có sức ảnh hưởng và nhận tài trợ từ nhãn hàng hay bán kênh cho đơn vị kinh doanh.

Một người làm trong ngành quảng cáo cho biết, lượt xem, lượt theo dõi hay số bình luận thường là những chỉ số được quan tâm đầu tiên khi đánh giá mức độ ảnh hưởng và khả năng kiếm tiền của kênh. Ví dụ, một tài khoản TikTok tại Việt Nam với 400 nghìn lượt theo dõi, mỗi video quảng cáo có thể nhận về khoảng 6-10 triệu đồng. Những người có từ một triệu người theo dõi trên các nền tảng, doanh thu hàng tháng có thể đạt chín chữ số.

Các mạng xã hội cũng đưa ra nhiều cách để hỗ trợ người làm nội dung tăng chỉ số, đồng thời làm tăng sự cạnh tranh giữa chính các nền tảng. Ví dụ trên TikTok, khi người xem bấm vào đường link của một video nào đó, một thông báo sẽ hiện ra, đề nghị họ theo dõi kênh trước khi xem. Thuật toán của YouTube, TikTok cũng khuyến khích người dùng sản xuất video đều đặn với nội dung mới mẻ. Nếu một video tăng nhiều lượt xem trong thời gian ngắn, nền tảng có thể đánh giá đây là video "hấp dẫn", từ đó lan tỏa thông qua các thuật toán đề xuất hoạt đưa lên mục "Xu hướng".

Trong tài liệu hướng dẫn thực hiện "video triệu view" của một TikToker có tiếng, chiêu trò "gây tranh cãi" là một trong bốn bí quyết được nhấn mạnh, bên cạnh nội dung đúng tâm lý, gây bất ngờ hoặc hình ảnh đẹp. Ngoài ra, tài liệu này cũng nhấn mạnh, với đặc thù của video ngắn, người làm nội dung "cần tạo sự thu hút ngay từ những giây đầu tiên, nếu không sẽ bị người xem lướt qua".

Trang phân tích chỉ số của TikTok.

Ông Khiêm Vũ, quản trị viên một cộng đồng người làm nội dung trên mạng xã hội, đánh giá, bên cạnh yếu tố kiếm tiền, "thích fame", hay ham muốn nổi tiếng là điểm chung của nhiều người sử dụng mạng xã hội. "Trên TikTok, người làm nội dung và người xem phần lớn đều trẻ tuổi, vì vậy sẽ có những trường hợp không có nhận thức chín chắn trong việc làm video và bất chấp để đạt được mục đích được nhiều người biết đến", ông Khiêm nhận định và đánh giá tình trạng này cũng tương tự như Facebook hay YouTube ở giai đoạn mới du nhập vào Việt Nam trước đây.

"Việc đầu tiên mỗi ngày của tôi là xem phân tích kênh để theo dõi các chỉ số như số lượt xem, lượt tương tác, bình luận để tìm hướng phát triển cho video tiếp theo ", Thanh Huyền, một người làm TikTok toàn thời gian tại Hà Nội, cho biết. Theo cô, "trừ những người làm cho vui, ai cũng muốn kênh của mình có chỉ số đẹp, vì vậy nếu tương tác không như ý, họ có thể phải xóa kênh để làm lại kênh khác, hoặc dễ sa đà vào các nội dung xấu xí để câu view".

Tình trạng video nhảm trên mạng xã hội còn một phần xuất phát từ cuộc cạnh tranh thu hút và giữ chân người dùng của các nền tảng mới. Trong hai năm đại dịch, các video ngắn của TikTok nhanh chóng tạo thành cơn sốt khắp thế giới. Chứng kiến thành công ngoạn mục đó, từ năm ngoái và đầu năm nay, các nền tảng Instagram, Facebook, Snapchat, YouTube cũng lần lượt gia nhập cuộc đua tạo tính năng video ngắn để phục vụ thị hiếu. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng việc chạy đua khiến đội ngũ kiểm duyệt nội dung không theo kịp lượng người dùng tăng nhanh, thậm chí đã lựa chọn có chủ ý trong việc chọn lọc nội dung được phép xuất hiện với mục đích câu view, tối ưu hóa lợi nhuận. "Họ xem người dùng như thị trường kiếm lời chứ không phải xã hội với những quy tắc, khuôn khổ cần tuân thủ", Nanjala Nyabola, nhà nghiên cứu xã hội học người Kenya, nhận xét trên Washington Post.

Nạn nhân từ chiêu trò câu view

Gần bốn tháng sau khi video có hình ảnh mình lan truyền trên mạng xã hội, đến nay, Nhung cho biết cuộc sống của cô vẫn chưa trở lại bình thường khi những video có mặt mình thi thoảng lại xuất hiện trên bảng tin và nhận về nhiều bình luận tiêu cực.

Phương Nhung, hay những người dân miền Trung trong video của Hoàng Minh, không phải là nạn nhân hiếm hoi của tình trạng này, khi họ trở thành công cụ để YouTuber, TikToker câu view. Một số người còn cho biết họ học theo những mẹo giảm cân, trị nốt ruồi, kinh nghiệm sống trên các video ngắn, sau đó gặp vấn đề về sức khỏe.

Hồi tháng 8, một số cửa hàng treo biển "cấm TikToker" sau khi có lùm xùm giữa những người làm video đánh giá ẩm thực trên TikTok với một số quán ăn. Trong khi phía TikToker phàn nàn về chất lượng phục vụ và đồ ăn, cửa hàng khẳng định đó chỉ là chiêu câu view của những này, khiến việc kinh doanh của họ bị ảnh hưởng.

Trên diện rộng, một người làm trong ngành Thông tin điện tử đánh giá các nội dung nhảm có thể tác động xấu tới giới trẻ. "Văn hoá nhảm trên mạng đang lấy đi thứ quý giá của chúng ta là thời gian, là văn hóa đọc bị mai một, làm cho các bạn trẻ lười vận động, lười giao tiếp ngoài đời, muốn khẳng định cái tôi nhưng theo hướng lệch chuẩn hành vi", ông nói.

Trong trường hợp của Thanh Huyền, cô từng tự hào với danh xưng "TikToker" và coi đây là một nghề mới mẻ. "Tuy nhiên giờ đây, tôi không còn dám giới thiệu như vậy nữa, chỉ nhận là một người làm nội dung mạng xã hội chung chung để tránh những cái nhìn thiếu thiện cảm từ người đối diện", Huyền nói. Cô gái 25 tuổi sống nhờ nghề làm video TikTok đánh giá trên mọi nền tảng, người dùng luôn có thể lựa chọn những nội dung hay để tiếp nhận. "Nhưng nếu người xem còn quan tâm đến các video phản cảm, chúng sẽ vẫn có đất sống và ảnh hưởng đến những người làm nội dung chân chính", cô nói.

Theo ông Khiêm Vũ, đã đến lúc người xem và nhãn hàng cần định nghĩa về người có sức ảnh hưởng (KOL), chứ không chỉ dựa vào những con số. Có nhiều năm theo dõi thị trường nội dung số tại Việt Nam, ông Khiêm đánh giá trước đây, một người làm nội dung trên Facebook hay YouTube đạt 100 nghìn lượt theo dõi đã là cột mốc lớn và có sức ảnh hưởng với cộng đồng. Nhưng nay, không ít TikToker có thể may mắn thu về hàng trăm nghìn lượt theo dõi chỉ sau một vài video ngắn. Sau đó, họ không duy trì được các giá trị của mình và phải dùng chiêu trò để tiếp tục lôi kéo sự chú ý.

Trong tháng 8, Chính phủ đã ban hành Nghị định quy định chi tiết một số điều của Luật An ninh mạng. Trong đó, điều 26 quy định các doanh nghiệp nước ngoài có hoạt động kinh doanh tại Việt Nam, bao gồm lĩnh vực mạng xã hội, cần lưu trữ dữ liệu, đặt chi nhánh hoặc văn phòng đại diện tại Việt Nam. Cục Phát thanh truyền hình và Thông tin điện tử cho biết hiện TikTok có văn phòng đại diện ở Việt Nam. Trong nhiều trường hợp, Cục đã phối hợp chặt chẽ với đơn vị này để xử lý nhanh chóng các nội dung và người dùng vi phạm pháp luật. Trong thời gian tới, một số mạng xã hội xuyên biên giới phổ biến khác như YouTube, Facebook cũng sẽ phải tuân thủ.

Theo ông Lê Quang Tự Do, định nghĩa "phản cảm" sẽ phụ thuộc vào cách đánh giá của mỗi người, và có một ranh giới nhất định giữa "phản cảm" với "vi phạm pháp luật". "Với những video vi phạm, chúng tôi chỉ đạo các nền tảng phải xử lý ngay, đồng thời yêu cầu họ có biện pháp chặn lọc trước khi chúng được phát tán. Còn với những nội dung mà dư luận cho rằng phản cảm, nhưng chưa đến mức xử phạt, Cục cũng đề nghị các nền tảng khuyến cáo đến người làm nội dung, đặc biệt những người nổi tiếng, để tự điều chỉnh hành vi", ông Do nói.

TikTok không trả lời yêu cầu bình luận về tình trạng video sai sự thật trên nền tảng của mình. Trong báo cáo minh bạch quý I/2022, nền tảng này cho biết Việt Nam nằm trong số 30 thị trường có số video bị xóa cao nhất, với khoảng 2,4 triệu video đã bị gỡ bỏ vì vi phạm chính sách cộng đồng. Trên YouTube, Việt Nam cũng liên tục nằm trong top 10 thị trường về video bị xóa, với số lượng phổ biến từ 70-80 nghìn đến hơn 200 nghìn video mỗi quý. Các lý do phổ biến dẫn đến việc video bị xóa là do không an toàn với trẻ em, tin giả, hình ảnh bạo lực.

Lưu Quý